Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu
2024-08-06 18:13:41
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) ile Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) tanılarının
bilinirliği arttıkça, nöroçeşitlilik kavramı yaygınaştıkça “Acaba bende mi?” soruları da günden güne
artıyor. Belki de şu anda bu yazıyı okumanızın sebebi tam bu yüzden.
Acaba bende de mi DEHB var?
Kendim DEHB teşhisi olan biri olarak, hiperfokusumun da bana verdiği yetkiye dayanarak, detaylı bir
liste hazırlama isteği duydum. Araştırmaya başladıkça gördüm ki, akademik araştırmalarda kullanılan
ölçeklerin yanı sıra DEHB teşhisi almış kişilerin de paylaşımları da birçok özelliği ortaya koyuyor. Ben
de tüm bunları bir araya toplamaya karar verdim.
Aşağıda gördüğünüz liste, hem akademik araştırmalarda kullanılan ölçeklerin sorularını derleyerek
hem de internet üzerinde bulunan başka yazıların listelediklerinden faydalanarak, son olarak da
benim bireysel DEHB deneyimim ve de DEHB’li danışanlarımın deneyimlerinden faydalanarak
hazırlanmıştır. Tanı ve teşhis amacı içermez, yalnızca bilgilendirici bir metin olması için vardır. DEHB
tanısı alabilmek için psikiyatriye başvurmak gereklidir.
Yine de, bana resmi tanı gerekmiyor şu anda, kendimi anlamaya çalışıyorum diyorsanız buyrun
bakalım DEHB özellikleri nelermiş.
Liste 5 alt başlığa bölünüyor. Bu alt başlıklar:
Dürtüsellik
Hafıza problemleri
Hiperaktivite
Motivasyon
Yürütücü İşlevler
Dürtüsellik
Dürtüsellik beynimizdeki fren mekanizmasının çalışmamasına benzer. Sanki oku atmaya karar
vermeden önce oku atmak gibidir. Ok yaydan çıktıktan sonra atmış olduğunu fark etmek gibidir.
Aşağıdaki cümleler ne kadar çok ise dürtüselliğinizin o kadar fazla olduğunu düşünebilirsiniz.
Özellikle gençken ve konuşurken çok dürtüsel olabiliyordum, söz kesiyordum
Bazen sanki içimde bir şey kuvvetle gaza basmış ve gidip onu yapmak zorundaymışım gibi hissederim
Konuşmalarda sıramın gelmesini beklemekte zorlanırım. Gençken laf kestiğim çok olurdu
Bazen kendimi aşırı konuşurken bulurum
Bazen insanların cümlelerini bitirmeleri için sabredemem, içimden ya da sesli olarak cümlelerini
tamamlarım
Başka birinin meşgul olduğunu fark etmeden onları böldüğüm olabiliyor
Sıklıkla dürtüsel kararlar veririm. Bir şeyi satın alırken ya da yeni bir şeye başlarken
Düşünmeden konuştuğum, patavatsızlık yaptığım olur
Bir işe çok düşünmeden girişip, kısa zamanda bıraktığım olur
Hafıza Problemleri
Birçok DEHB’linin ve sevenlerinin sıklıkla şikayetçi olduğu bir şey varsa, o da unutkanlıklarıdır. Sürekli
unutulan anahtarlar, randevular, özel günler, sorumluluklar uzun bir liste oluşturabilir. Sıklıkla
unutkanlığınız sebebiyle azar işitmeye ya da nasihat dinlemeye alışmış bir DEHB’li olabilirsiniz. Belki
de unutkanlıklarınızla başa çıkmak için birçok yöntem geliştirdiniz. Belki her şeyin göz önünde ama
belli bir yerde olmasına karar verdiniz, alarmlar kurdunuz ya da fazladan kontroller yapıyorsunuz.
Nasıl olursa olsun unutkanlık sıklıkla umursamamazlıkla karıştırılır ve unutkanlığın en büyük acısını
DEHB’linin kendisinin çektiği de bir o kadar gözden kaçırılır.
Her ne kadar hafıza problemleri adı altında olsa da DEHB’linin hafızasının kuvvetli olduğu bir yan da
vardır. Bu görsel hafızadır. Bir DEHB’linin kimsenin hatırlamadığı ayrıntıları büyük bir berraklıkla
hatırlayabildiği zamanlar da vardır. Birçok DEHB’linin zihninde sanki bir beyaz perde vardır ve
hatıralar o perdeye yansıtılır. Bu sebeple de kimi anıları, hatta kimi eşyaların yerini çok ince
ayrıntısına kadar hatırlayabilir.
Kimi şeyleri çok çabuk unuturken, kimilerini de bu kadar net anımsayabilmesi, sevenleri tarafından
“umursamadığın için hatırlamıyorsun” diyerek karşılanabilir. Ancak asıl mesele, görsel hafızanın
kuvvetli olması, buna karşılık tarihler, saatler ya da gözün görmediği sorumluluklar konusunda da
hafızanın da zayıf olmasından kaynaklanır. Kısaca DEHB’linin hafızasının sanki iki ucu vardır. Çok
yetersiz kaldığı konular ve çok keskin olduğu konular.
Aşağıdaki maddeler birçok DEHB’linin hafıza açısından yaşadıklarını temsil etmektedir.
Tarihleri hatırlamakta güçlük çekerim
Hafızam görsellerle, resimlerle çalışır
Birinin hayatıyla ilgili çok net ayrıntılar hatırlayabilirim
Bazı detaylara karşı inanılmaz bir hafızam vardır
Evin içinde bazı objeleri bulmakta zorluk çekiyorum ama bazı objelerin de nerede olduğuna dair çok
net bir hatıram oluyor.
Takvim ya da ajanda kullanmadığım takdirde randevularımı hatırlamakta güçlük çekerim
Not tutmadığım müddetçe yapılacakları hatırlamak konusunda güçlük çekerim
Etrafımdaki insanların isimlerini, doğum günlerini ve başka birçok kişinin hatırladığı önemli bilgileri
hatırlamakta güçlük çekerim
Eğer telefon numaralarını hemen yazmazsam hemen unutabilirim
Sıklıkla eşyalarımı kaybederim. Anahtar, cüzdan, telefon gibi şeyleri bir yerlerde unuttuğum olur.
Peşpeşe verilen talimatları not almadığımda hızla kafam karışabilir
Hiperaktivite
DEHB’in adında da olan hiperaktivite, aşırı hareketlilik demektir. Hiperaktif denince akla duvarlara
tırmanan erkek çocukları gelir sıklıkla. Ne yazık ki bu resmin küçük bir parçasını oluşturur.
Yetişkinlikte, DEHB’liler duvarlara tırmanmadığından veya kadınlarda da DEHB olabildiğinden,
hiperaktivitenin ortadan kaybolduğu düşünülür. Halbuki dikkatli bakınca hiperaktivite halen oradadır.
Yerinde oturamayan koşturan çocuk yetişkinliğinde ayakkabısının içerisinde ayak parmaklarını sürekli
oynatıyor olabilir, elinde kalem çeviriyor olabilir veya zihninin içerisinde çok fazla düşünce yaratıyor,
aynı anda birçok düşünceyi takip etmeye çalışıyor olabilir. Bu sebeple de hiperaktivite denildiğinde
illa “kurtlu” gibi düşünmemek gerekli. Sabit duramamanın kendini çok daha az göze batan
versiyonlara çevirmiş olması olasıdır.
Listede örneklerini bulabilirsiniz
Yerimde durmakta zorlanırım, ufak ufak kıpırdanırım ya da elimde bir şeyler ile oynayabilirim. Kimse
görmeyecek şekilde ayakkabımın içinde bile kıpırdanabilirim
Sabit oturmam beklenen durumlarda (toplantılar, dersler) yerimde durmakta zorlanırım ya da sıkıntı
basar
Sıklıkla içimi kıpır kıpır hissederim, sanki sürekli titreşim yapan bir motor çalışıyormuş gibi
Bir şeyi beklemektense harekete geçmeyi yeğlerim
Yavaş yürümekten ve yavaş yürüyen insanlardan çok rahatsız olurum
İşler istediğim hızda gitmediğinde çok sabırsızlanabilirim
Zihnimin içinde aynı anda birçok sekme açıkmış gibi hissederim
Çevremdekiler hızlı konuştuğumu söylerler
Yaratıcı biri olduğumu düşünüyorum
Motivasyon
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite denince insanın aklına kolay kolay üşengeçlik gelmez. Hiperaktivite
dendi bir defa, sanki her daim hareket halinde olan bir insan olmalıymış gibi zannedilebilir. DEHB’in
birçok özelliğinde olduğu gibi, burada da iki ucun aynı anda görülmesine rastlarız. Bir yanda aşırı
hareketlilik varsa, öte yanda da aşırı isteksizlik bulunur. DEHB’in böyle iki uçları barındırdığı göz ardı
edildiğinde ise motivasyon eksikliği problemi gözden kaçar.
Birçok üşengeç insan için bahane gibi görülebilecek bir durum olan motivasyon eksikliği aslında
doğrudan dopamin nörotransmitteri ile ilgilidir. DEHB’lilerin beyinlerinde ise dopamin
nörotransmitteri sisteminde kimi aksaklıklar olduğu düşünülmektedir. Birçok DEHB’li ilaç kullanmaya
başladıktan sonra motivasyon bulamadıkları birçok görevi daha rahat yapabildiklerini söylemektedir.
Ben DEHB’in motivasyonsuzluğunu şöyle açıklamayı uygun buluyorum. Arabaya bindiğinizi düşünün,
navigasyondan gideceğiniz yeri seçtiniz, motoru çalıştırdınız, yerinizden hareket edeceksiniz, gaza
basıyorsunuz, araba bağırmaya başlıyor ama hareket yok. Nereye gitmek istediğinizi biliyorsunuz,
oraya gitmezseniz hatta muhtemelen kötü olacak onu da biliyorsunuz ama yine de sanki görünmez
bir güç sizi yerinizde tutuyormuşçasına hareket edemiyorsunuz. Buna “ADHD paralysis” (DEHB felci)
de deniyor. Sanki bir mıknatıs sizi yerinizde tutuyormuş gibi bir hissiyatı vardır. Beynimle istiyorum
ama motivasyon bulamıyorum hali. Ne yazık ki çok sık yaşanan ama çok da fark edilmeyen bir başka
özelliğimiz. Hiperaktif ve üşengeç aynı anda olur mu? Hem de nasıl oluyor.
Aşağıdaki maddelerin çoğuna katılıyorsanız, DEHB’in motivasyonsuzluğunu yaşıyor olma ihtimaliniz
var.
Günlük olağan işlerden kaçındığım sık olur
Kendimi ve evi temizlemek başa çıkılamaz geliyor bazen
Bazen bir şeyi yapmayı istesem de ve benim için iyi olduğunu bilsem de kendimi yerimden
kaldırmakta zorluk çekerim, üşenirim
Çok sık sıkılırım
Hızlı araba ya da motor kullanmayı severim
Yeni başladığım işler/hobiler/oyunlar istediğim hızda gitmediğinde sıkılıp bırakırım
Yürütücü İşlevler
Yürütücü işlevler beynimizde prefrontal korteks tarafından gerçekleştirilen görevlerdir. Prefrontal
korteks tam alnımızın arkasında olan ve evrimsel olarak da en yeni eklenen beyin bölgemizdir. Bu
bölgede yine dopamin nörotransmitterinin etkili olduğu görülmektedir. Bu bölgenin görevleri:
planlama, sıraya dizme, takip etme, işler arası geçişi sağlama, bir işi sonlandırma, aksiyon ketleme ve
dikkati sürdürmedir. Amir gibi düşünebilirsiniz. Neyin ne zaman ne sırayla yapılacağına ve neyin
yapılmayacağına, ne zaman değişeceğine karar veren kısımdır. Maalesef biz buradan golü yemiş
durumdayız. Zaten dürtüselliğimizin sebebi de yürütücü işlevlerden ketleme mekanizmasının
aksaması.
Aşağıdaki listede yürütücü işlevlerde problem yaşayanların sıklıkla deneyimledikleri sorunları
bulabilirsiniz.
Başkaları ile konuşurken arka plan seslerini duymazdan gelmekte zorlanırım
Sıklıkla yaptığım bir işi tamamlamakta zorlanırım, zor kısımları bitirsem de toparlayıp kapatmak
zordur
Bir işi organize etmekte zorlanırım
Üzerine çok düşünmem gereken, parçalara bölmem gereken bir iş olduğunda ondan kaçınırım
İlgimi çekmeyen basit işlerde çok basit hatalar yaparım
İnsanlar benimle doğrudan konuşsalar bile ilgimi çekmediğinde odaklanmakta çok zorlanırım
Etrafımda bir hareket ya da ses olduğunda dikkatim dağılabilir ve önümdeki şeye odaklanmakta çok
zorlanabilirim
Bir işe başladığımda farkında olmadan alakası olmayan başka işlere geçmişken bulabilirim kendimi
(çamaşır yıkamak için banyoya gidip tırnak törpülemeye başlamak ve ardından internetten oje satın
almaya niyetlenip battaniye siparişi vermek gibi)
Bazen bilerek son dakikaya kadar işlerin başına geçmem. Son dakika daha iyi odaklandığımı
düşünüyorum
Dikkatim bazen o kadar keskinleşir ki, etrafımda olan bitenleri duymaz hale gelebilirim
Aynı anda birçok şeyin üzerinde çalışmaya çalışırım
Sanki sürekli kendimi bir şeylerle oyalamam gerekiyormuş gibi hissederim. (Yiyecek, içecek,
dinleyecek, izleyecek bir şeyler hep etrafımda olsun isterim)
Prosedür ve adım takip etmektense kendi bildiğim gibi hareket etmeye çalışırım
Kriz anında başkalarından daha sakin ve net odaklanırım
Hayatta karşılaştığım problemlere yaratıcı çözümler bulduğum olur
Bir yazı yazarken düşüncelerimi organize etmem ve düzen içerisinde yazmam zordur
Basit adımları olan işleri yapmak bile bazen çok zorlayıcı olabiliyor
Yeniden vurgulayacak olursam, bu maddeler bir teşhis amacı taşımazlar, bilgilendirme amaçlılardır
yalnızca.
Eğer burada yazanların çoğunun size uyduğunu düşünüyor ve daha fazlasını merak ediyorsanız daha
fazlasını bulmak için aşağıda listelenmiş maddeler ile ilgili de araştırma yapabilirsiniz. DEHB,
“neurodiversity” yani nöroçeşitlilik yelpazesinin içerisinde kabul ediliyor. Bu yelpazenin içerisinde
aynı zamanda otizm, disleksi, disgrafi, diskalkuli ve dispraksi de ekleniyor. Birinin yalnızca DEHB
özelliklerine sahip olup diğer alanlarda hiçbir özellik göstermiyor ihtimali de düşük oluyor çünkü
kesişim kümeleri oldukça büyük.
1- Sosyal ilişkiler ve sosyal yeteneklerle ilgili konular (reddedilme duyarlılığı, sosyal kaygı vb.)
2- Disleksi, dispraksi, disgrafi ve diskalkuli konuları
3- Otizm(Asperger) özellikleri
4- Duyarlılık, hassasiyet ile ilgili konular (Hayli Duyarlı İnsan)
5- Alakalı olabilecek diğer konular (Adalet arayışı, normlarla ilişkiler, derin düşünme, hayvan
sevgisi vb.)
Uzman Psikolog
Kardelen Canan Ergin